Next generation mindfulness: welbevinden voor individu èn maatschappij – deel 2

Een samenvatting en bespreking van:

Mortlock, J.T. (2023). Next generation mindfulness: A mindfulness matrix to extend the transformative potential of mindfulness for consumer, organisational, en societal wellbeing. Journal of Consumer Affairs, 57(2), 721-756. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/joca.12543

Auteurs: Wendy Kersemaekers, i.s.m. Martin van Boxtel, Marleen ter Avest en Imke Hanssen

In deel 1 van deze literatuurbespreking beschreven we dat we meer focus zouden moeten leggen op de prosociale kwaliteiten van mindfulness. In deel 2 gaan we in op de verschillende mindfulnessstromingen gericht op metacognitieve vaardigheden en collectief welbevinden, en hoe we deze kunnen integreren in de eerste generatie mindfulnesstrainingen, zoals mindfulness-based stress reductie (MBSR) en mindfulness-based cognitieve therapie (MBCT). 

Mindfulness stromingen en de achterliggende motivaties
We eindigden de vorige samenvatting met verschillende mindfulness stromingen die relevant zijn voor individueel, organisatie en maatschappelijk welbevinden uitgezet tegen de verschillende motivaties om te gaan mediteren.

De daaruit volgende kwadranten bestaan uit mindfulness stromingen gericht op:

1. Persoonlijke stressreductie door zelfregulatie oefeningen (MBSR en MBCT);
2. Cognitieve flexibiliteit (Langerian mindfulness en Acceptance and Commitment Therapy (ACT);
3. Collectief stressmanagement (Collectieve mindfulness);
4. Inzicht en wijsheid verder dan het zelf (Mindful Consumeren).

Deze worden hieronder besproken. Om een goed beeld te geven van wat de verschillende stromingen inhouden en wat we ermee zouden kunnen, is wat meer tekst nodig dan gebruikelijk in deze nieuwsbrieven. En nog geeft dit slechts een beperkt beeld. Mocht je je verder willen verdiepen in de beschreven mindfulness stromingen, lees dan het oorspronkelijke artikel van Mortlock (2023), dat vele referenties naar relevante literatuur bevat.

 

MBSR en MBCT: mindfulness voor persoonlijke stress reductie 
In de MBSR en MBCT training leren deelnemers de aandacht naar de ervaring van het huidige moment te brengen, zonder daarover te oordelen. Dit leidt onder andere tot betere zelfregulatie en het effectiever omgaan met bijvoorbeeld minder behulpzame of negatieve gedachte patronen. Daarbij bevat de MBCT ten opzichte van de MBSR meer elementen van cognitieve therapie en de-centering.

 

Mogelijke nadelen van MBSR en MBCT
Het risico is dat mindfulness vooral wordt gezien als een zelfhulpmiddel, een manier om te ontspannen. Dan wordt mindfulness ingezet om ongemak te voorkomen in plaats van de essentie van pijn en lijden te begrijpen, en als een levenshouding. Dit risico is nog meer aanwezig als mindfulness-based programmas (MBP’s) ingekort worden, waardoor er minder tijd is om acceptatie te cultiveren.

Acceptatie is essentieel voor de effecten van MBSR en MBCT. Aanwezig zijn bij de ervaring van dit moment is alleen behulpzaam als er ook acceptatie is voor de situatie en ervaring in dat moment. Zo blijkt uit onderzoek dat een groter emotioneel- en lichaamsbewustzijn zonder acceptatie juist kan leiden tot gebruik van verslavende middelen. Ook blijkt dat mensen die hoog scoren op gewaar zijn en laag op acceptatie, laag scoren op emotionele gezondheid. Uit onderzoek blijkt verder dat MBP’s leiden tot meer cognitieve flexibiliteit, wat deels verklaard wordt door een toename in acceptatie.

Mortlock benoemt dat acceptatie vaardigheden meer aandacht zouden moeten krijgen in de MBSR training.

 

Mogelijkheden voor integratie 
Waarom zouden we verder moeten kijken dan deze eerste generatie MBP’s? Omdat de diepere betekenis van meditatie verder gaat dan alleen aandachtsregulatie, en omdat meditatie voor sommige doelgroepen minder geschikt is, bijvoorbeeld voor mensen met (latent) trauma. De volgende overwegingen worden meegenomen in de keuze voor verschillende mindfulnessbenaderingen:

• Is er bereidheid om te mediteren? Zo nee, dan kan gekozen worden voor mindulnessbenaderingen waarbij meditatie een minder grote rol speelt en die vooral de cognitieve flexibiliteit bevorderen, of die gericht zijn op collectieve stress management.
• Wat is de gewenste focus in de mindfulnessbeoefening: vooral ‘non-judgemental present moment awareness’ of metacognitieve oefeningen? Bijvoorbeeld bij middelengebruik kan overwogen worden om meer metacognitieve of socio-cognitieve oefeningen te gebruiken met een sterke focus op acceptatie.
• Is er behalve aandacht en bewustwording voldoende ruimte voor het ontwikkelen van acceptatievaardigheden? Zo nee, dan kunnen metacognitieve oefeningen overwogen worden die direct gericht zijn op acceptatie en metacognitieve vaardigheden, bijvoorbeeld ACT en Langerian mindfulness, zie hieronder.
• Zijn er een interpersoonlijke, sociale of collectieve aspecten die welbevinden zouden kunnen bevorderen? Dan kan meer ingezet worden op collectieve mindfulness.

Langerian mindfulness en ACT 
In dezelfde tijd waarin Jon Kabat-Zinn de MBSR training ontwikkelde, pionierde Ellen Langer met een andere benadering van mindfulness. Langer definieert mindfulness als ‘open staan voor het nieuwe’, wat geconceptualiseerd wordt als een alledaagse socio-cognitieve oefening van bewust opmerken van informatie in het huidige moment. Langerian mindfulness doelt op het minimaliseren van automatische oordelen, en het maximaliseren van alternatieve gezichtspunten. Dit bevordert de cognitieve flexibiliteit in relatie tot de situatie, en kan in alledaagse situaties beoefend worden, door te focussen op de context en de omgeving van de persoon. Daarvoor is geen pauze nodig uit de alledaagse bezigheden, of het richten van de aandacht naar binnen in een meditatieve oefening. Onderzoek naar deze niet-meditatieve benadering van mindfulness laat positieve effecten zien, zoals verminderde angst en depressieve klachten en toegenomen welbevinden.

Meer dan 20 jaar geleden, werd ACT ontwikkeld, waarin mindfulness en acceptatie gecombineerd werden. Het belangrijkste doel van ACT is om individuen meer psychologische flexibiliteit te laten ontwikkelen. Die psychologische flexibiliteit bestaat uit de vaardigheid om bewust te worden van het huidige moment, het accepteren van het komen en gaan van gedachten en gevoelens, en het daarop volgend gedrag te baseren op wat waardevol is in plaats van impulsief te reageren. Er is uitgebreide wetenschappelijke onderbouwing voor de werkzaamheid van ACT op welbevinden en prestaties, ook in werkomgevingen.

 

Mogelijke nadelen van Langerian mindfulness of ACT
Het is niet waar dat Langerian mindfulness en gerelateerde metacognitieve oefeningen alleen maar intellectuele processen zijn en daardoor geen belichaming genereren. Het induceren van een bepaalde mindset kan wel degelijk belichaming teweeg brengen. Als de oefeningen zich echter beperken tot alleen het intellect, dan is het onwaarschijnlijk dat deelnemers de oefeningen ervaren als mindfulness met de daarmee geassocieerde positieve effecten.

 

Mogelijkheden voor integratie 
Voor individuen of groepen die vooral hun eigen keuzes en gedrag beter willen begrijpen zijn Langerian mindfulness en ACT bij uitstek geschikt. Dit vanwege de directe focus op zelfonderzoek en het beter begrijpen van de eigen geest, en daarbij het mindful accepteren van conflicterende gedachten en emoties. Hierbij een aantal suggesties voor het vergroten van zelfacceptatie gebaseerd op Langer:

• Zie jezelf als ‘work in progress’. Wat is waar/niet waar over jou, en waar ben je goed/minder goed in?
• Voeg humor toe. Probeer te kijken naar kleine aspecten van een situatie die mogelijk grappig zijn en hoe dit kan helpen de situatie wat meer te accepteren.
• Overweeg alternatieven over wat problematisch aan jou zou zijn. Op hoeveel manieren en in hoeveel contexten zou dat negatieve aspect juist heel behulpzaam kunnen zijn?
• Reflecteer dagelijks op belangrijke gebeurtenissen. Welke nieuwe perspectieven zie je?
• Houd een dagboek bij van vreugdevolle momenten. Schrijf op waar je dankbaar voor bent en kijk hier regelmatig naar.

Welbevinden omvat ook het in vrede samen zijn met jezelf en met anderen. Groepen kunnen samen mindfulness beoefenen door eenvoudige ACT technieken, zoals ’decentering’ oefeningen. Voorbeelden hiervan uit de ACT zijn:

• Zeg ‘ik heb de gedachte dat’ in plaats van ‘ik ben dom’ of ‘hij/zij is een idioot’. Door dit meerdere keren te herhalen, en te focussen op hoe dat klinkt en voelt, ontstaat meestal een gevoel van mentale ruimte.
• Gebruik van metaforen in groepen. Bijvoorbeeld die van de ‘passagiers in de bus’. Hierbij staat de bestemming van de bus voor een doel, bijvoorbeeld ‘regelmatig oefeningen doen’, en de passagiers staan voor de ‘niet behulpzame’ gedachten en innerlijke stemmen die je steeds een andere kant op willen sturen. Met de deelnemer als buschauffeur en andere deelnemers als passagiers, kan ervaren worden hoe echt en algemeen deze ‘niet behulpzame stemmen’ zijn. En ook dat je door kunt gaan op de ingeslagen weg met een waardevol doel, ondanks de aanwezigheid van deze stemmen.

Collectieve mindfulness 
In de managementwetenschappen is mindfulness een concept dat verder gaat dan het individu. In een collectief mindful team zijn mensen in staat om gezamenlijk te anticiperen, en bewust te reageren op onverwachte stressvolle problemen. Dit, in plaats van dat individuen het zelf maar moeten uitzoeken hoe ze met stressvolle gebeurtenissen omgaan. Dit wordt ook wel ‘Mindful Organizing’ (MO) genoemd.

Collectieve mindfulness kan ontstaan door specifieke oefeningen, acties en communicatiepatronen gericht op wat je kunt vergelijken met een ‘collectieve mind’, zoals in een zwerm vogels, waarin iedere vogel steeds aandacht heeft niet alleen voor de eigen richting, maar ook voor die van alle andere leden. Dit vraagt om veel communicatie en afstemming. Het is wetenschappelijk goed onderbouwd dat deze collectieve mindfulness vooral belangrijk is voor ’High Reliability Organisations’, zoals intensive care units of de verkeersleiding van vliegverkeer, waar het werk stressvol is en waar elke fout grote consequenties kan hebben. Collectieve mindfulness experts benadrukken dat teams die mindful georganiseerd zijn sterk gemotiveerd zijn om te werken voor de ander, meer gevoelig zijn voor de perspectieven van anderen, en bereid zijn om deze in hun eigen werk te integreren.

De volgende vijf gerelateerde processen genereren collectieve mindfulness in groepen:

1. Regelmatig checken of iedereen werkt/handelt volgens de strategische prioriteit, zoals uitgezet door het management.
2. De groep merkt het proactief op als ergens een probleem kan ontstaan. Fouten worden open besproken, maar ook wat in de toekomst mogelijk fout kan gaan. Dat is lastig, omdat dit gepaard kan gaan met oordelen, beschuldigen en gevoelens van schaamte. Dit regelmatig bespreken, hoewel oncomfortabel, maakt het normaler om hier open over te communiceren, wat zorgt voor een betere anticipatie en het effectiever omgaan met problemen.
3. Lastige discussies worden verwelkomd en niet uit de weg gegaan. Groepen die dit kunnen zijn beter in staat zich open op te stellen ten opzichte van andere, mogelijk conflicterende gezichtspunten.
4. Voorbereid zijn om je collectief aan te passen aan onverwachte druk. Hierbij wordt niet alleen gefocust op het afronden van eigen taken, maar ook op collega’s en of het hen lukt om hun taken te vervullen, en waar nodig te helpen.
5. Steeds aandacht hebben voor wie op een bepaald moment de best gekwalificeerde medewerker is om een beslissing te nemen, los van de rol, rang, of het aantal jaren ervaring.

Mogelijke nadelen van collectieve mindfulness
Het risico kan zijn dat teveel nadruk komt te liggen op de conceptuele analyse, in tegenstelling tot belichaamde mindfulness beoefening, wat de ontwikkeling van metacognitieve vaardigheden kan belemmeren en waardoor de organisatie uiteindelijk niet als mindful organisatie opereert. Collectieve metacognitieve vaardigheden ontstaan alleen als mensen aandachtig met elkaar omgaan.

 

Mogelijkheden voor integratie 
Prosociaal gedrag, een ‘open mind’ en psychologische veiligheid kan alleen interpersoonlijk en als een ‘teamsport’ ontwikkeld worden. Groepen en teams zullen gezamenlijk metacognitieve vaardigheden moeten ontwikkelen. Dit kan beginnen met samen te reflecteren op hoe mindful op dit moment gewerkt wordt als groep.

Voorbeelden hiervan zijn:

• De vijf kenmerken van collectieve mindfulness (zie hierboven) te laten scoren door de groep, en hierover uit te wisselen. En dan vooral over hoe de onderdelen waar laag op gescoord wordt verbeterd kunnen worden.
• Collectieve stress management volgens de ‘mindfulness as a team sport’ interventie:

1. Cultiveren dat mensen zichzelf gaan zien als afhankelijk van elkaar, in plaats van onafhankelijk. Bijvoorbeeld door gezamenlijk te onderzoeken hoe ze elkaar kunnen ondersteunen wanneer er uitdagingen zijn.
2. Bevorderen van interpersoonlijke relaties van hoge kwaliteit, zodat mensen zich gesteund voelen. Dit kan bijvoorbeeld door interpersoonlijke mindfulnessoefeningen.
3. Het cultiveren van twijfel over aannames, vooral over anderen. We neigen ernaar om hard te oordelen als we stress ervaren. Collectieve oefeningen kunnen helpen om een gedragsnorm te creëren die de impuls om te oordelen over anderen stopt. In plaats van dit oordelen, kan een klimaat gestimuleerd worden waarin de ander het voordeel van de twijfel krijgt.

Mindful consumeren om inzicht voorbij het zelf te cultiveren 
Duurzaamheidsstrategieën hebben van oudsher gefocust op drie dimensies: 1) economisch, 2) omgeving en 3) sociaal. Hierbij wordt vergeten dat de consument een essentiële rol heeft in duurzame consumptie. Mindful consumeren is een benadering waarbij de consument centraal staat en waarbij een mindset van zorgzaamheid gecultiveerd wordt ten opzichte van: 1) het zelf, 2) de gemeenschap en 3) de natuur. Het bewust worden van ervaringen, gedachten en gevoelens, samen met een houding van acceptatie en cognitieve flexibiliteit kan leiden tot meer bewustzijn van innerlijke en uiterlijke stimuli. Dit leidt tot meer wijsheid en verminderde gehechtheid aan gewoontegedrag, waardoor mensen beter in staat zijn om wijze (transformatieve) keuzes te maken.

Mindful inquiry wordt gebruikt om meer bewust te worden van automatische en semi-bewuste consumptie, en andere sociale gewoontes en patronen, om zo bewuster te consumeren, in plaats van op de automatische piloot. Hiervoor moet inzicht gecultiveerd worden dat verder gaat dan het ‘zelf’.

 

Mogelijke nadelen van mindful consumeren
Er is een verschil tussen een mindful houding en mindful gedrag/actie. Uit onderzoek blijkt dat er geen betrouwbare relatie is tussen mindfulness meditatie en prosociaal gedrag. Dat betekent dat oefeningen die tot doel hebben om meer mindful te consumeren, ook overwegingen van prosociale actie moeten omvatten.

 

Mogelijkheden voor integratie 
Mensen die geïnteresseerd zijn in het versterken van hun eigen houding en gedrag ten aanzien van mindful consumeren, kunnen reflecteren op de volgende vragen:

1. Komt deze consumptie overeen met mijn eigen waarden en intenties?
2. Bevordert deze consumptie welbevinden voor mij, anderen en de omgeving?
3. Hoe kan ik goed zorgen voor mijzelf, mijn gemeenschap en de natuur?

Marketing campagnes kunnen hier ook op inspelen, zoals bijvoorbeeld Patagonia met hun “Don’t buy this jacket”, als provocatieve marketing campagne om een nieuwe manier van denken te stimuleren, en hun beleid gericht op ‘repareren, delen en recyclen’. Hierbij kunnen individuele en collectieve mindfulness oefeningen gezamenlijke duurzaamheidsdoelen ondersteunen. Twee voorbeelden van organisaties die individuen en groepen met elkaar verbinden om duurzaamheid, diversiteit en inclusie te bevorderen, zijn The Mindfulness and Social Change Network en het Contemplative Sustainable Futures Program.

Uit de wetenschap nieuwsbrief van februari 2024