Bespreking onderzoek: Mindfulness-Based Cognitieve Therapie voor mensen met een bipolaire stoornis

Een samenvatting en bespreking van:

Hanssen, I., Huijbers, M., Regeer, E., Lochmann van Bennekom, M., Stevens, A., van Dijk, P., Boere, E., Havermans, R., Hoenders, R., Kupka, R. & Speckens, A. (2023). Mindfulness-Based Cognitive Therapy versus treatment as usual in people with bipolar disorder: A multicentre, randomised controlled trial. Psychological medicine: https://doi.org/10.1017/S0033291723000090

Auteurs: Imke Hanssen, i.s.m. Marleen ter Avest, Martin van Boxtel en Wendy Kersemaekers

Deze bespreking is onderdeel van het proefschrift van Imke Hanssen, getiteld: a search of balance: Mindfulness-Based Cognitive Therapy for bipolar disorder. Zij verdedigde haar proefschrift op 23 juli 2022 aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

 

Waarom mindfulness bij mensen met een bipolaire stoornis?
Een bipolaire stoornis wordt gekenmerkt door hevige stemmingswisselingen, waarbij stabiele stemmingsperiodes worden afgewisseld met depressieve en (hypo)manische perioden. Depressieve perioden worden gekenmerkt door somberheid en verlies van energie, terwijl (hypo)manische perioden worden gekenmerkt door een verhoogde stemming en toename van energie. Ondanks dat er verschillende op onderzoek gebaseerde medicamenteuze en psychologische behandelopties beschikbaar zijn voor mensen met een bipolaire stoornis, heeft men vaak nog steeds meer dan de helft van het leven last van stemmingsklachten, wat een grote invloed heeft op hun dagelijks functioneren en kwaliteit van leven. Het is daarom belangrijk dat er nieuwe behandelopties voor de bipolaire stoornis beschikbaar komen: behandelingen die zich niet alleen richten op het voorkomen en verminderen van stemmingsklachten, maar juist ook op het verbeteren van het dagelijks functioneren en de kwaliteit van leven óndanks deze stemmingsklachten. Wij dachten dat MBCT hier mogelijk een bijdrage aan zou kunnen leveren, en onderzochten of MBCT een effectieve behandeloptie is voor mensen met een bipolaire stoornis.

 

Opzet van het onderzoek
De werving van deelnemers vond plaats in zeven instellingen door heel Nederland. De deelnemers werden via een loting verdeeld over twee groepen. Eén groep ontving de MBCT bovenop de gebruikelijke behandeling, ook wel: Treatment As Usual (MBCT+TAU), terwijl de andere groep alleen de gebruikelijke behandeling ontving (TAU), zoals medicatie en onderhoudende gesprekken. De deelnemers werden om de drie maanden benaderd voor het invullen van vragenlijsten en het afnemen van interviews, tot 15 maanden na start van de studie. De MBCT werd gegeven door twee trainers, waarvan tenminste één gekwalificeerde cat. 1 mindfulness trainer was. De achtweekse MBCT was gebaseerd op het originele protocol van Segal, Williams en Teasdale (2012), met enkele aanpassingen om de MBCT toepasbaar te maken voor mensen met een bipolaire stoornis. Zo was er extra informatie over de bipolaire stoornis, werd de 3-minuten ademruimte eerder geïntroduceerd en was er meer aandacht voor bewegingsoefeningen.

 

Resultaten
Uiteindelijk hebben 144 deelnemers meegedaan aan het onderzoek, waarvan 72 deelnemers in de MBCT+TAU en 72 in de TAU groep. De deelnemers waren voornamelijk vrouwen (60%) en hoog opgeleid (58%). MBCT+TAU bleek niet effectiever te zijn dan TAU alleen in het voorkomen of verlichten van depressieve-, (hypo)manische- of angstklachten. Ook werden geen effecten gevonden op kwaliteit van leven of zelfcompassie. Op korte termijn werd wel een grotere toename van mindfulness vaardigheden gevonden in de MBCT+TAU groep ten opzichte van TAU alleen.

Een gedeeltelijke verklaring voor het uitblijven van een behandeleffect van de MBCT is dat de deelnemers in de studie bij aanvang weinig klachten rapporteerden. Daardoor was er ook weinig ruimte voor verbetering bij deze deelnemers. Om te bekijken of dit inderdaad het geval was, hebben we een aantal extra analyses toegevoegd. Hierbij vonden we inderdaad dat de deelnemers die bij aanvang van de studie méér depressieve klachten hadden, ook méér profiteerden van de MBCT als het gaat om verminderen van depressieve klachten. Daarnaast zagen we dat de deelnemers die meer problemen in het dagelijks functioneren ervaarden, meer baat hadden bij de MBCT. De MBCT lijkt dus behulpzaam te zijn bij mensen met een bipolaire stoornis die matige tot ernstige depressieve klachten of problemen in het functioneren ervaren.

Kunnen we MBCT inzetten bij de behandeling van mensen met een bipolaire stoornis?

Bij de vraag of een interventie ingezet kan worden bij een nieuwe populatie, is het belangrijk om niet alleen stil te staan bij positieve effecten, maar ook bij eventuele ongewenste effecten (Hanssen et al., 2021). Wij hebben dit gedaan door alle 72 deelnemers in de MBCT+TAU groep te vragen om, gedurende de duur van de MBCT, eventuele ongewenste effecten op te schrijven in een dagboek. Vervolgens werden de deelnemers die ongewenste effecten rapporteerden benaderd voor een interview. Uiteindelijk bleek dat 33% van de deelnemers één of meer ongewenste effecten hadden ervaren tijdens het mediteren. Denk hierbij aan traumatische herbelevingen, gevoelens van angst of paniek, toename van depressieve klachten en gevoelens van derealisatie tijdens het mediteren. Achteraf gaf iets meer dan de helft van de deelnemers aan dat deze ongewenste effecten hen hielpen in hun therapeutisch proces; ze hadden er iets van geleerd of waren er als persoon van gegroeid. Zo zei één van de deelnemers met paniekklachten tijdens het mediteren: “Met de kennis die ik nu heb, zie ik in dat het (de MBCT) als een vergrootglas heeft gewerkt, maar het me ook belangrijke handvaten heeft gegeven. Ik weet niet of ik op dit punt had kunnen komen zonder hier doorheen te gaan”.

Dit betekent echter ook dat een fors deel van de deelnemers aangeeft niets te hebben geleerd van de ongewenste effecten en dit ook echt als ongewenst hebben ervaren. Het is belangrijk dat trainers hier aandacht voor hebben en dat de mogelijkheid op het ontstaan van eventuele ongewenste effecten besproken wordt tijdens de intake. De onderzoekers zijn momenteel bezig met het opstellen van een brochure voor mindfulness trainers over hoe zij ongewenste effecten bij deze categorie van deelnemers kunnen voorkomen of hoe zij hier het beste op kunnen reageren. Deze brochure zal binnenkort via de website van de VMBN beschikbaar gesteld worden.

Conclusie
Wij concluderen dat MBCT een veilige en haalbare behandeloptie lijkt te zijn bij mensen met een bipolaire stoornis, waarbij de grootste effecten worden gezien bij deelnemers met ernstigere klachten. Het is echter belangrijk rekening te houden met het ontstaan van eventuele ongewenste effecten. Hierbij onderstrepen we het belang om ervaren mindfulness trainers in te zetten bij deze doelgroep, met kennis van de bipolaire stoornis, zodat signalen van eventuele terugval tijdig opgemerkt worden.

 

Ben je nieuwsgierig geworden en wil je graag meer weten of dit onderwerp? Download dan hier het volledige proefschrift van Imke Hanssen: In search of balance: Mindfulness-Based Cognitive Therapy for bipolar disorder.

Referenties

Hanssen, I., Huijbers, M., Regeer, E., Lochmann van Bennekom, M., Stevens, A., van Dijk, P., Boere, E., Havermans, R., Hoenders, R., Kupka, R. & Speckens, A. (2023). Mindfulness-Based Cognitive Therapy versus treatment as usual in people with bipolar disorder: A multicentre, randomised controlled trial. Psychological medicine: https://doi.org/10.1017/S0033291723000090

Hanssen, I., Scheepbouwer, V., Huijbers. M., Regeer, E., Lochmann van Bennekom, M., Kupka, R., & Speckens, A. (2021). Adverse or therapeutic? A mixed-methods study investigating adverse effects of mindfulness-based cognitive therapy in bipolar disorder. Plos One. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0259167

Segal, Z., Williams, J., & Teasdale, J. (2012). Mindfulness-Based Cognitive Therapy for depression. Guilford Publication

 

Uit de nieuwsbrief van juni 2023